Tiểu thuyết Việt Nam đương đại dưới góc nhìn khuynh hướng hiện thực trào lộng
Chuyên luận này được điều chỉnh, bổ sung và hoàn thành trên nền tảng luận án Tiến sĩ chuyên ngành Văn học Việt Nam của bản thân tôi (bảo vệ ngày 18 tháng 3 năm 2018 tại trường Đại học Vinh). Thực hiện công trình này, chúng tôi cố gắng bao quát tiểu thuyết Việt Nam đương đại (từ sau 1986) để tìm hiểu khuynh hướng hiện thực – trào lộng. Trong quá trình thực hiện, phạm vi của chuyên luận được mở rộng ra cả tiểu thuyết trước 1986, đặc biệt là tiểu thuyết trào lộng/ trào phúng giai đoạn 1930 – 1945, vừa coi đó như một đối tượng để đối sánh, vừa là xem xét tiến trình vận động của khuynh hướng này. Trong chuyên luận, chúng tôi tập trung đi sâu khảo sát các tiểu thuyết đương đại viết theo khuynh hướng hiện thực – trào lộng và cả những tiểu thuyết có chứa nhiều yếu tố trào lộng của các tác giả: Tô Hoài, Nguyễn Khải, Lê Lựu, Ma Văn Kháng, Nguyễn Bắc Sơn, Vũ Bão, Tạ Duy Anh, Hồ Anh Thái, Thuận, Đỗ Minh Tuấn, Nguyễn Khắc Trường, Nguyễn Việt Hà, Trịnh Thanh Phong, Nguyễn Đình Tú, Đặng Thân, Lê Minh Quốc, Trần Nhương,...
Chuyên luận là công trình đi sâu tìm hiểu diện mạo của tiểu thuyết Việt Nam đương đại từ góc nhìn khuynh hướng hiện thực - trào lộng, nhằm khẳng định: với khuynh hướng này, tiểu thuyết nói riêng và văn học nói chung từ sau đổi mới đã vận động, phát triển và đa dạng. Khuynh hướng tiểu thuyết này cho thấy, xu hướng dân chủ hóa trong xã hội đã góp phần giải phóng khả năng sáng tạo của nhà văn và đây chính là thành quả của công cuộc đổi mới văn học.
Chuyên luận là công trình tìm hiểu, nghiên cứu tiểu thuyết viết theo khuynh hướng hiện thực– trào lộng với một cái nhìn tập trung, hệ thống:
Một, bao quát và xác định có một khuynh hướng hiện thực - trào lộng trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại;
Hai, phác thảo bức tranh tiểu thuyết Việt Nam đương đại, trên cơ sở đó khu biệt và nhận diện diện mạo, vị thế, đường hướng vận động của tiểu thuyết viết theo khuynh hướng hiện thực – trào lộng;
Ba, con người và thế giới hiện tượng đời sống trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại viết theo khuynh hướng hiện thực - trào lộng;
Bốn, chỉ ra những đặc điểm nổi bật về thi pháp thể loại của tiểu thuyết Việt Nam đương đại viết theo khuynh hướng hiện thực - trào lộng.
Mục đích của chuyên luận là nhằm xác định có một khuynh hướng hiện thực - trào lộng trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại với những nét riêng trong nhận thức, phản ánh hiện thực và thi pháp thể loại; góp phần vào việc nhận diện tiểu thuyết nước nhà trong yêu cầu của xu thế đổi mới và hội nhập. Đây mới chỉ là một hướng tiếp cận, một cách nhìn trong rất nhiều hướng tiếp cận và cách nhìn khác về tiểu thuyết Việt Nam đương đại.
Mở đầu
Trong văn học hiện đại, tiểu thuyết là thể loại đóng vai trò chủ lực. Cùng với công cuộc đổi mới toàn diện của đất nước, văn học Việt Nam đã có những bước chuyển đổi sâu sắc, đặc biệt là tiểu thuyết. Từ sau 1986, đổi mới đã trở thành nhu cầu bức thiết của nhà văn, của công chúng và của chính bản thân văn học. Công cuộc đổi mới cho phép nhà văn phát huy sáng tạo, vận dụng nhiều bút pháp, thủ pháp nghệ thuật khác nhau, đi sâu hơn vào bản thể tâm hồn con người và mở rộng hơn biên độ hiện thực được nhận thức, phản ánh. Cuộc sống và con người trong tiểu thuyết được thể hiện đa dạng về nội dung, phong phú về hình thức nghệ thuật. Để tiếp cận, khám phá hiện thực phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ của thời đại, các nhà văn đã vận dụng sáng tạo nhiều thủ pháp nghệ thuật hoặc đã có từ trước, hoặc mới du nhập từ nước ngoài như trào lộng, huyền ảo, kỹ thuật dòng ý thức, phân tâm học, kỹ thuật phân mảnh, lắp ghép, kỹ thuật độc thoại nội tâm, nghệ thuật đồng hiện, liên văn bản... Tiểu thuyết đương đại, trong tình hình đó, đã kết tinh được những giá trị thẩm mỹ mới.
Khuynh hướng hiện thực – trào lộng trong tiểu thuyết là một khuynh hướng nghệ thuật đã có từ đầu thế kỷ XX, đặc biệt là giai đoạn 1930 - 1945, với sự xuất hiện và phát triển vững vàng của chủ nghĩa hiện thực. Các nhà văn lớn như Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao... đã đóng góp cho lịch sử văn học dân tộc nhiều tác phẩm có giá trị. Với bút pháp và giọng điệu chủ đạo là trào lộng - trào phúng - giễu nhại, nhiều tiểu thuyết hiện thực 1930 – 1945 đã góp phần quan trọng làm thay đổi diện mạo tiểu thuyết Việt Nam hiện đại trước 1945 và đẩy thể loại này bước thêm những bước phát triển mới. Từ sau 1945, khuynh hướng này lắng xuống và đứt gãy trong một thời gian dài do sự chi phối của chiến tranh, phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa... Từ sau 1975, nhất là từ sau 1986, khuynh hướng trào lộng trong tiểu thuyết tái sinh và ngày càng phát triển mạnh mẽ. Tiểu thuyết viết theo khuynh hướng hiện thực - trào lộng phát triển trong điều kiện đời sống xã hội dân chủ mở rộng, mỗi tác phẩm là những giả thuyết hàm chứa ý nghĩa sâu sắc về cuộc sống. Cùng với các nguồn cảm hứng khác, cảm hứng về cái hài có vai trò tạo nên sự phong phú, đa dạng cho thể loại. Sự trở lại của tiếng cười là dấu hiệu lạc quan, nó tạo ra nhiều bè, nhiều giọng điệu nghệ thuật và giá trị hiện thực - thẩm mỹ mới cho thể loại chủ đạo này.
Việc nghiên cứu về sự vận động, phát triển thành các khuynh hướng khác nhau của tiểu thuyết đương đại đã được không ít các bài báo, luận văn, luận án, công trình tìm hiểu, nghiên cứu từ nhiều góc độ. Tiến trình đổi mới văn học ở nước ta nói chung, tiểu thuyết nói riêng đã diễn ra hơn ba thập niên với rất nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn cần được nhìn nhận, lý giải, đánh giá một cách thỏa đáng và có hệ thống. Tuy nhiên, đến nay chưa có công trình nào thật chuyên sâu nghiên cứu tiểu thuyết hiện thực - trào lộng với chủ đích xem nó là một khuynh hướng, nhất là trong thời gian gần đây, nhiều tiểu thuyết mới ra đời mà chưa có thêm sự khảo sát. Thực hiện chuyên luận này, chúng tôi xác định đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu nhằm góp một tiếng nói khẳng định có một khuynh hướng hiện thực - trào lộng trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Khuynh hướng này là một biểu hiện cụ thể đời sống dân chủ trong văn học, góp phần tạo nên sự đa dạng của tiểu thuyết trên nhiều phương diện.