Luận Thành Duy Thức là tên gọi chung cho hai tác phẩm của Thế Thân: Nhị thập luận và Tam thập luận, trong đó tác giả chứng minh tất cả tồn tại duy chỉ là Thức. Từ Sanskrit được dùng ở đây là Vijnapti mà Hán dịch là thức, thay cho từ được dùng trong kinh nguyên thủy là Vijnana, chỉ cho sáu thức mà Hán cũng dịch là thức. Cả hai từ chỉ chung cho một sự thể, hay thể tính, nhưng được biết đến dưới hai hoạt dụng khác nhau. Sự thể đó nói chung là Thức.
Trích dẫn sách Luận Thành Duy Thức
Đức Phật hỏi A-nan: Ông lấy cái gì để thấy thân Phật? A-nan đáp: Lấy tâm và mắt. Phật lại hỏi: Tâm và mắt ở đâu? A-nan đáp: Mắt tức phù trần căn gồm bốn đại chủng, nó ở trên mặt. Thức tâm thì ở trong thân. Phật lại hỏi: Nếu thức tâm ở trong thân, tại sao nó không thấy ruột, gan, tim, phổi các thứ?
Đoạn dẫn tóm tắt trên mở đầu cho chuỗi bảy lớp gạn hỏi tâm của Phật để khai ngộ A-nan. Đoạn kinh này được đánh giá rất cao trong truyền thống Phật học Trung Quốc và nhiều người do đoạn kinh này mà tìm đến nghiên cứu Phật học. Tuy nhiên, nhìn từ quan điểm A-tì-đàm, không những các câu trả lời của A-nan có vẻ ngớ ngẩn, mà cả đến những câu hỏi được cho là nêu lên bởi Phật cũng vô nghĩa. Truyền thống A-tì-đàm, căn cứ trên kinh điển nguyên thủy, tức các bộ A-hàm, mỗi khi nêu lên vấn đề nhận thức, thường dẫn đoạn kinh Phật nói: “Sau khi duyên đến mắt và các sắc, nhận thức mắt phát sinh.”5 Không riêng các Luận sư A-tì-đàm, mà cả đến các Luận sư Trung quán khi đề cập đến sự xuất hiện của thức cũng thường xuyên dẫn chứng đoạn kinh này.6
Đoạn kinh khác cũng nói: “Nếu mắt nội xứ không bị hư hoại; sắc ngoại giới không lọt vào tầm nhìn, không có sự chú ý thích đáng, thức tương ứng không phát sinh…”7 Ý nghĩa của đoạn kinh nói rằng, bất cứ khi nào và nơi nào mà có sự tụ hội của căn và cảnh, thì khi ấy và nơi ấy thức xuất hiện.
Như vậy, không thể nói thức ở trong hay ở ngoài thân. Câu trả lời được gán cho A-nan liên hệ đến quan niệm về tự ngã của một số học phái Ấn Độ, theo đó, tự ngã là một jīva cực tiểu,8 tồn tại trong thân; khi nó xuất hiện nơi con mắt thì mắt thấy cảnh vật bên ngoài; khi nó xuất hiện nơi tai thì nó nghe các thứ âm thanh. Hoặc cho rằng nó lớn bằng thân lượng.9 A-nan tất nhiên biết rõ đoạn kinh Phật nói vừa dẫn, nên chắc chắn không khi nào lại trả lời nó ở trong thân hay ở ngoài thân. Tất nhiên, Phật không xác nhận tồn tại một tự ngã dù lớn hay nhỏ để nói nó ở trong hay ngoài thân, nên cũng không hỏi A-nan những câu hỏi như vậy. Song, người soạn kinh Lăng nghiêm, gán những điều không tìm thấy trong kinh điển nguyên thủy, và cả trong các kinh điển Đại thừa, cho Phật và A-nan, có thể ông muốn dẫn đạo người sơ cơ đi từ những câu hỏi ngớ ngẩn để tiến đến thông hiểu những vấn đề cao siêu. Nếu vậy, đây là điều mà soạn giả Lăng nghiêm đã thành công.
Xem thế đủ thấy rằng mặc dù trong các kinh điển nguyên thủy cũng như Đại thừa đề cập đến thức rất nhiều, và cũng có nhiều đoạn kinh mô tả sự xuất hiện của thức và những điều kiện cần hội đủ để xuất hiện; tuy vậy, nếu cần chỉ thẳng vào cái gì để biết nó là thức, thì điều này không đơn giản. Chính vì vậy mà khi nói đến từ “duy thức”, dù hiểu thức biến theo cách nào, nhưng vì chưa thể xác định được thức là cái gì, nên những giải thích thường trở thành vô nghĩa.
Khi ta thấy một vật, sự thấy này được thực hiện bởi mắt? Hay bởi thức? Hay bởi một cái tôi nào đó làm chủ nhận thức? Những câu hỏi như vậy không thể trả lời trong một vài dòng chữ, mà cần phải qua một quá trình chiêm nghiệm nghiêm túc và lâu dài mới có thể mong đi đến một kết luận dứt khoát.
Trích: Tuệ Sỹ (2009). "Dẫn Vào Duy Thức Học", Luận Thành Duy Thức
Mục lục sách Luận Thành Duy Thức
- Dẫn vào Duy Thức Học
- Tựa quy kỉnh
- Chương 1: Ngã và Pháp
- Tiết 1: Các quan điểm về Ngã
- Tiết 2: Các quan điểm về Pháp
- Tiết 3: Tổng kết
- Chương 2: Thức A-Lại-Da
- Tiết 1: Định danh
- Tiết 2: Chủng tử
- Tiết 3: Hành tướng và Sở duyên
- Tiết 4: Tâm sở tương ưng
- Tiết 5: Bản chất và Tồn tục
- Tiết 6: Thức hằng chuyển
- Tiết 7: Xả A-Lại-Da
- Tiết 8: Chứng minh sự tồn tại của căn bản thức
- Tiết 9: Lý chứng
- Chương 3: Thức Mạt-Na
- Tiết 1: Định danh
- Tiết 2: Sở y của Mạt-na
- Tiết 3: Sở duyên của Mạt-na
- Tiết 4: Tính tướng của Mạt-na
- Tiết 5: Tâm sở tương ưng
- Tiết 6: Phần vị khởi diệt
- Tiết 7: Chứng lý tồn tại
- Chương 4: Về sáu thức
- Tiết 1: Các đặc tính
- Tiết 2: Tâm sở tương ưng
- Tiết 3: Phần vị hiện khởi của sáu thức
- Chương 5: Sở biến của thức
- Tiết 1: Biến thái của thức
- Tiết 2: Chứng minh giáo nghĩa duy thức
- Tiết 3: Duy thức duyên khởi
- Tiết 4: Chủng tử và Hiện hành
- Chương 6: Tiến trình sinh tử
- Tiết 1: Giải thích văn nghĩa
- Tiết 2: Mười hai hữu chi
- Chương 7: Ba tự tính
- Tiết 1: Định nghĩa
- Tiết 2: Các vấn đề
- Tiết 3: Ba vô tính
- Chương 8: Thể nghiệm của thức
- Tiết 1: Tư lương vị
- Tiết 2: Gia hành vị
- Tiết 3: Thông đạt vị
- Tiết 4: Tu tập vị
- Tiết 5: Cứu cánh vị
- Tụng kết nguyện
- Thư mục trích dẫn
- Từ vựng Sanskrit - Việt - Hán
- Sách dẫn